منابع آب زیرزمینی یکی از اصلیترین تأمینکنندگان آب آشامیدنی و کشاورزی هستند. فلزات خطرناک برای منابع آب زیرزمینی بهویژه توسط فلزات سنگین میتواند سلامت انسان و محیط زیست را به شدت تهدید کند. فلزاتی مانند سرب، جیوه، آرسنیک و کروم به دلیل پایداری بالا در محیط زیست و قابلیت تجمع زیستی، بهعنوان خطرناکترین آلایندههای آب شناخته میشوند. مدیریت درست ضایعات فلزی و همکاری با یک خریدار ضایعات استیل معتبر، میتواند نقش بزرگی در کاهش ورود این فلزات به چرخه آب ایفا کند.
فلزات خطرناک برای منابع آب زیرزمینی
۱. سرب (Lead)
منبع اصلی: بیشترین ورود سرب به آبهای زیرزمینی از طریق باتریهای مستعمل خودرو، صنایع ذوب فلز، رنگهای قدیمی سربدار و لولههای آبیاری قدیمی است. در مناطقی که زبالههای صنعتی بدون مدیریت دفن میشوند، احتمال نشت سرب به خاک و آب زیرزمینی بسیار بالاست.
اثرات: سرب یکی از نوروتوکسینها (سموم عصبی) شناخته میشود. تماس طولانیمدت با آب آلوده به سرب میتواند باعث کاهش ضریب هوشی کودکان، مشکلات یادگیری، کمخونی، فشار خون بالا و آسیب کلیوی شود. زنان باردار نیز بیشترین آسیب را از این فلز میبینند زیرا بهراحتی از جفت عبور میکند.
ویژگی مهم: سرب بهسرعت در بافت استخوانی و بافت نرم بدن تجمع پیدا میکند و نیمهعمر طولانی دارد، یعنی بهراحتی دفع نمیشود. به همین دلیل، حتی مقدار کمی از آن در آب آشامیدنی، در طول زمان اثرات شدیدی بر سلامت دارد.
۲. کادمیم (Cadmium)
منبع اصلی: این فلز اغلب از صنایع متالورژی، تولید آلیاژها، رنگدانهها و بهخصوص استفاده از کودهای شیمیایی فسفاته وارد آبهای زیرزمینی میشود. دفع نامناسب ضایعات باتریهای کوچک (مثل باتریهای نیکل-کادمیم) نیز یکی از منابع مهم آلودگی است.
اثرات: کادمیم به شدت سمی برای کلیهها است و میتواند باعث اختلال در دفع پروتئینها، شکنندگی استخوانها، پوکی استخوان و افزایش خطر سرطان ریه شود. مصرف طولانیمدت حتی مقادیر کم کادمیم میتواند منجر به بیماریهای مزمن کلیوی گردد.
ویژگی مهم: سمیت کادمیم در غلظتهای بسیار پایین هم رخ میدهد. به همین دلیل، استانداردهای جهانی برای وجود کادمیم در آب آشامیدنی بسیار سختگیرانه هستند (کمتر از ۰.۰۰۳ mg/L).
۳. جیوه (Mercury)
منبع اصلی: یکی از خطرناکترین منابع آلودگی جیوه، فعالیتهای استخراج طلا به روش آمالگاماسیون است که در آن جیوه برای جداسازی طلا استفاده میشود. علاوه بر این، زبالههای الکترونیکی، صنایع شیمیایی و نیروگاههای زغالسنگ نیز منبع اصلی ورود جیوه به محیط زیست هستند.
اثرات: جیوه به شکلهای مختلف (عنصری، غیرآلی و آلی) وجود دارد. خطرناکترین نوع آن متیلجیوه است که در بدن ماهیها و آبزیان تجمع پیدا میکند. این ماده باعث آسیب شدید به سیستم عصبی، اختلال در رشد مغزی کودکان، کاهش حافظه و مشکلات حرکتی میشود.
ویژگی مهم: ترکیبات آلی جیوه بسیار پایدار و سمیاند و به راحتی وارد زنجیره غذایی میشوند. به همین دلیل، مردم در مناطقی با آبهای آلوده، حتی اگر مستقیم آب ننوشند، از طریق مصرف ماهیهای آلوده دچار مسمومیت جیوه میشوند.
۴. آرسنیک (Arsenic)
منبع اصلی: آرسنیک هم میتواند از طریق منابع طبیعی (لایههای زمینشناسی حاوی آرسنیک) وارد آبهای زیرزمینی شود و هم از طریق فعالیتهای معدنی، صنایع شیمیایی و دفع نامناسب ضایعات صنعتی. مناطق زیادی در ایران و آسیا با مشکل آلودگی آرسنیک در آب مواجه هستند.
اثرات: قرارگیری طولانیمدت در معرض آرسنیک باعث سرطان پوست، ریه، مثانه، مشکلات قلبی و عروقی میشود. حتی مصرف غلظتهای پایین ولی مداوم آرسنیک میتواند موجب تغییر رنگ پوست و زخمهای مزمن شود.
ویژگی مهم: آرسنیک یکی از رایجترین آلایندههای آب زیرزمینی در جهان است. به همین دلیل، سازمان بهداشت جهانی (WHO) حداکثر مقدار مجاز آن را در آب آشامیدنی تنها ۰.۰۱ mg/L تعیین کرده است.
۵. کروم ششظرفیتی (Chromium VI)
منبع اصلی: این نوع کروم که بسیار خطرناک است، بیشتر از صنایع چرمسازی، رنگسازی، آبکاری فلزات و صنایع شیمیایی وارد منابع آب میشود. دفن غیرایمن پسابهای صنعتی، مهمترین عامل نشت کروم به خاک و آب است.
اثرات: کروم VI به شدت سرطانزا است و میتواند باعث زخم معده، آسیب به دستگاه گوارش، مشکلات تنفسی و ضعف سیستم ایمنی شود. تماس پوستی نیز منجر به سوختگی و حساسیت شدید میشود.
ویژگی مهم: این فلز در محیط زیست بسیار پایدار است و حذف آن از آبهای زیرزمینی دشوار و هزینهبر است. به همین دلیل، پیشگیری از ورود آن به آب اهمیت بیشتری از تصفیه پس از آلودگی دارد.
۶. نیکل (Nickel)
منبع اصلی: نیکل بیشتر از صنایع فولاد ضدزنگ، ریختهگری فلزات، تولید باتری و صنایع آبکاری وارد آب میشود. مناطق صنعتی که فاضلاب خود را بدون تصفیه دفع میکنند، بیشترین نقش را در آلودگی نیکل دارند.
اثرات: نیکل میتواند باعث حساسیتهای پوستی (درماتیت)، مشکلات تنفسی، آسم شغلی و افزایش خطر سرطان بینی و ریه شود. مصرف آب آلوده به نیکل برای طولانیمدت اثرات تجمعی دارد.
ویژگی مهم: نیکل در خاک و آب ماندگاری بالایی دارد و بهآسانی تجزیه نمیشود. همین امر باعث میشود که در محیط زیست بهتدریج انباشته شده و وارد زنجیره غذایی شود.
جدول مقایسهای فلزات پرخطر
| فلز | منابع اصلی ورود به آب | اثرات روی سلامت | درجه خطر |
|---|---|---|---|
| سرب (Lead) | باتری، رنگ، صنایع فلزی | مشکلات عصبی و کلیوی | بسیار بالا |
| کادمیم (Cd) | کودهای شیمیایی، متالورژی | کلیوی، استخوانی | بالا |
| جیوه (Hg) | استخراج طلا، صنایع شیمیایی | عصبی، رشد مغزی | بسیار بالا |
| آرسنیک (As) | معادن، ضایعات صنعتی | سرطانزا، قلبی | بسیار بالا |
| کروم (Cr VI) | چرمسازی، آبکاری | سرطانزا، ایمنی | بالا |
| نیکل (Ni) | فولاد ضدزنگ، باتریها | پوستی، تنفسی | متوسط تا بالا |
نتیجهگیری
فلزات سنگین بهویژه سرب، جیوه، آرسنیک و کروم ششظرفیتی از جدیترین تهدیدها برای منابع آب زیرزمینی محسوب میشوند. به دلیل ماندگاری طولانی و تجمع زیستی، حتی غلظتهای پایین آنها نیز برای سلامت انسان خطرناک است. استفاده از فناوریهای نوین در بازیافت و همکاری با شرکتهای رسمی مانند آوین استیل، خریدار ضایعات استیل، میتواند از ورود این فلزات به چرخه آب جلوگیری کرده و گامی مهم در حفاظت از منابع آبی کشور باشد.